“Kapitalizmin doğaya ve insana zarar vermeden yol alamaz.”[1] “Su akar, Türk bakar…” Sanırım Türklerin suyu (ve olasıdır ki çevreleri...
zarar vermeden yol alamaz.”[1]
“Su akar, Türk bakar…” Sanırım Türklerin suyu (ve olasıdır ki çevrelerindeki diğer doğal kaynakları)
değerlendirmedeki ataletlerini, “boşa” akan suyu sulama, elektrik üretimi, maden çıkarma, nükleer tesis
soğutma, ne bileyim, şişeleyip satışa sunma vb. konularındaki gevşekliklerini dolayısıyla da ticarî alıklıklarını
eleştirmek için (kimbilir kim tarafından) imal edilmiş bir vecize… idi. “İdi” diyorum, çünkü o gün bugündür,
maşallah, Türkler, daha doğrusu Türk müteşebbisleri su konusunda öyle bir atağa kalktılar ki, tutabilene aşk
olsun!
Suyu pet şişelere doldurup satan, mantar gibi ortalığı sarmış çoğu sabıkalı[2] su tesisleri, madencilik,[3]
bu ülkede “köylü mücadeleleri”nin yeniden canlanmasına yol açan HES’ler, çevredeki su kaynaklarına
“salıverilen” sınaî atıklar…
Sonuç? Sonuç şu: 1960’larda 28 milyon nüfusuyla kişi başına düşen kullanılabilir su miktarı 4 bin
metreküp ile su zengini olarak nitelenen Türkiye, bugün 70 milyonu aşkın nüfusu ve kişi başına düşen 1400
metreküp ile su sıkıntısı çeken ülkeler arasında çoktan yerini aldı. Bir parantez açarak kaydedeyim: Yılda kişi
başına düşen kullanılabilir su miktarı 1,000 m³’ten daha az olan ülkeler “su fakiri” sayılırken, bu miktarın 2,000
m³’ten az olduğu ülkeler riskli olarak değerlendirilmekte. Türkiye İstatistik Kurumu (TUİK) 2030 yılı için
Türkiye nüfusunun 100 milyon olacağını tahmin ettiğine göre, kişi başına düşen kullanılabilir su miktarının
yılda 1.120 m³ yıl civarına dek gerileyeceği öngörülüyor.
Aslına bakarsanız sorun salt Türkiye’nin değil. “Su”, üçte ikisini oluşturduğu gezegenimizde [4] kısa
sürede bir “nedret” hâline ge(tiri)ldi. Su tüketiminin XXI. yüzyılda en az altı kat arttığı kaydediliyor. 1950
yılında kişi başına yılda 17 bin metreküp kaynak söz konusuydu. 2005’te 8 milyar insan yılda 5 bin metreküp
suyla yetinmek zorunda kaldı. 1.2 ila 1.4 milyar insan içme suyundan yoksun olarak sürdürüyor yaşamını.
Sağlanan suyun yüzde 70’i ise tarımda kullanılıyor. Evlerde tüketilen su, kullanılabilir suyun sadece yüzde
8’idir. Sudan yoksunluk ve atık suların tahliyesi işlemlerinin yetersizliği, yarısı çocuklar olmak üzere günde
25 bin insanın hayatına mal oluyor. Doğal felaketlerin yüzde 90’ı suyla bağlantılı ve toprağın hoyratça
kullanımının sonucu; ormanların yok edilmesi, büyük sulama projeleri, büyük otlaklar gibi…
‘Dünya Su Sözleşmesi Kuruluşu’ Başkanı Jean-Luc Touly’nin sözleriyle “Dünyada her beş kişiden
biri içme suyundan yoksun. Her yıl suya bağlı hastalıklardan ölenlerin sayıları 8 milyon gibi ürkütücü
düzeylerde”[5] iken, ‘Dünya Su Konseyi’ Başkanı Dr. Loic Fauchon, 2004 yılında su sorunundan ötürü dünyada
bütün savaşlara kıyasla 10 kat fazla insanın da öldüğünü açıklıyor. Dahası, 2050’den sonra dünya nüfusunun
yüzde 60’ının su bulmakta güçlük çekeceği bildirilmekte; dünyanın en büyük 500 nehrinden yarısından çoğu
kirlenmiş[6] ve tükenmiş durumda olduğundan söz ediliyor. BM’nin ‘Dünya Su Gelişim Raporu’na göre ise,
nehirlerden denize akan suyun oranı yüzde 15 azaldı…
“Su kıtlığı”, “arz-talep yasaları” doğrultusunda işleyen serbest piyasa ekonomisinde, kaçınılmaz bir
yönelim olarak “suyun özelleştirilmesi”ni gündeme getiriyor. Suyun, özel girişimciler için son derecede cazip
bir para kazanma alanı olduğunu ilk düşünen, Uluslararası Para Fonu’nun eski başkanı Camdessus’du![7]
IMF’den ayrılıp BM’nin danışmanı olunca yaptığı ilk iş, küresel ölçüde yüzde 95 oranında kamunun elinde
olan su ve dağıtımına “özel sektörü” katmak olmuştur. Böylece ilk adımda özel sektöre yüzde 10 ila yüzde 15
pay verilmesi sağlanmıştır; ki bu pay, o günlerde 500 ila 600 milyon tüketici anlamına geliyordu...
Bu durum, üçü Fransız olan, beş dünya su devinin ellerini ovuşturmasına yol açmıştı. Ama bu alan için
yatırımlar ağır, amortisman süresi ise oldukça uzundu. Camdessus bu handikapı ortadan kaldırmak için “kamu-
özel sektör” ortaklığını icat etmekte gecikmeyecekti! Formül ilginçti... Ne var ki bu ortaklığın gerçekleştiği her
yerde, ne hikmetse, bundan her defasında kârlı çıkan ortak, özel sektör oluyordu. Üstelik bu tür ortaklık, çeşitli
yolsuzluklara yol açtığı gibi, özel sektör suyu halka yüzde 30 ila yüzde 40 daha pahalı satıyordu...
Günümüz itibariyle, dünyadaki su şebekelerinin yüzde 5’i özel sektörün denetimindedir. Dört büyük
Avrupa tekeli, Alman RWE, Fransız Veolia, Suez ve Saur bunun yüzde 70-80’ine sahip. AB “yoksul ülkelerde
yaşayan insanlara temiz içme suyu götürme” vaadiyle, su sektöründe özelleştirmeleri gerçekleştirmeye
çalışıyor. Bu amaçla AB’nin yardım bütçesinden her yıl 1 milyar Avro ayrılması kararı alındı. Avrupa su
sektörünün tekelleri, Avrupa ülkelerinde suyun özelleştirilmesini sağlamak amacıyla uzun bir süredir AB
Komisyonu’na baskı yapmakta.
‘Dünya Ticaret Örgütü’ (WTO) bünyesinde yapılan toplantılarda da AB, 72 geri kalmış ülkeye, su
sektörünü uluslararası tekellere açmasını dayatıyor.
Latin Amerika ülkeleri, neo-liberalizmin pek çok uygulamalarında olduğu gibi, “suyun ve suya erişim
hizmetlerinin özelleştirilmesi” alanında da “pilot bölge” olma özelliğini taşıyor. Ve özelleştirme sürecine
yönelik ilk yığınsal tepkiler de -bekleneceği üzere- bu kıtadan yükseldi. Bu yüzyılın başlarında Bolivya’yı
sarsan ve nihaî olarak, bir halk hareketinin eşliğinde yerli (Aymara) önder Evo Morales ile partisi MAS’ı
(Sosyalizme Doğru Hareket) iktidara taşıyan “su (ve gaz) savaşları”nın anısı belleklerde hâlen duruyor.
Anımsanacaktır, Bolivya’da ilk “su savaşı”, suyun Dünya Bankası desteğiyle özelleştirilip işletmesinin
Amerikan Bechtel şirketi önderliğindeki bir konsorsiyuma devredilmesi girişimi üzerine, Şubat 2000’de en
ülkenin en yoksul ve yerli kenti Cochabamba’da patlak vermişti. “Su ve Yaşamın Savunusu Koordinasyonu”
şemsiyesi altında onlarca sol ve yerli örgütün bir araya geldiği “savaş” halkın zaferiyle sonuçlanacaktı. Ancak
“su savaşları” suyu özelleştiren yasanın geri çekilip Bechtel konsorsiyumunun püskürtülmesiyle durulmadı.
Bolivya’nın ikinci su savaşı 2005 yılında, krizler içinde debelenen yönetimin ABD ile Serbest Ticaret
Anlaşmasını yürürlüğe koyduğunu duyurması üzerine, bu kez La Paz’ın “uydu kent”i El Alto’da patlak
verecekti. El Alto’lular, Fransız çokuluslu şirketi Suez’in denetimindeki Aguas de Illimani’nin derhâl kovulup
yerine halkın denetimi altındaki, kâr amacı gütmeyen, toplumsal sorumluluklu bir şirketin geçirilmesi talebiyle
Birleşik Mahalleler Federasyonu çatısı altında 72 saatlik bir grev örgütlediler. Ve ayaklanmalardan bezmiş
hükümete boyun eğdirdiler. Aguas de Illimani ile yapılan sözleşme feshedildi.
Ülkenin ilk “yerli başkanı” olan solcu lider Evo Morales’i iktidara taşıyan halk mücadelesinin önemli
bir köşetaşını oluşturan “Su Savaşları”nın Bolivya açısından en önemli sonucu, “su hakkı”nın, Anayasal bir hak
olarak tüm yurttaşlar için tescil edilmesidir. Bolivya Anayasası’nın 20/3. maddesine şu kayıt düşülmüştür: “Su
ve kanalizasyona erişim insan hakları arasındadır ve ne imtiyaz ne de özelleştirmeye konu olabilir ve yasaya
uygun lisans ve kayıt sistemine tabidirler.”
Güney Afrika Cumhuriyeti’nde 2005 yılında yaşananlar ise, “suyun özelleştirilmesi” serüveninin bir
başka veçhesini oluşturuyor.
Güney Afrika Anayasası’nın herkesin yeterli miktarda suya erişim hakkını onaylamasına karşın,
Johannesbourg kentinin su hizmetlerini yürüten “Johannesbourg Suyu” adlı kamusal şirket, 2001 yılında
Fransız su şirketi Suez ile anlaşma yapmıştı. 3.5 milyon nüfuslu kentin nerdeyse üçte biri, su alt yapısı olmayan
barakalarda yaşıyordu. Anlaşma, altyapı kurulma maliyetini, tabii ki tüketicinin sırtına yıkmayı öngörmekteydi.
Bunun için de, kentin yoksul (ve de siyahî) kesimi için “ön-ödemeli” sayaç uygulamasına geçilecekti. Yani
tüketici önce parasını ödeyip su kartını dolduracak, ondan sonra alabildiği kadar suyu kullanabilecekti. İnsanlar
bu uygulamayı istemeyince 2002’den itibaren de ayda 20 bin civarında insanın suyu ve elektriği, çoğu durumda
haber bile verilmeden kesilmeye başlandı.
Phiri halkının başı çektiği direnişte insanlar su sayaçlarını sökerek Belediye’ye geri göndermeye
koyuldular. “Suyun Özelleştirilmesine Karşı Koalisyon” uygulamayı Yüksek Mahkemeye taşıyacaktı.
Belediyenin Suez ile anlaşmasının süresi 2006’da sona erdiğinde, halkın büyüyen tepkisi sonucu anlaşma
yenilenemeyecekti. Anayasa Mahkemesi, 2008 Nisanında ön ödemeli sayaç uygulamasının Anayasa’ya aykırı
olduğu yönünde karar aldı. Yanısıra temel ihtiyaçlar için belirlenen kişi başına minimum günlük su miktarı 50
lt’ye çıkarılıp, halka bedava olarak verilmesi kararı alındı. Ne ki belediye mahkeme kararına itiraz edecek ve
davayı kazanacaktı. O günlerden bu yana ön ödemeli sisteme geçen kentlerin sayısı arttı.
Bolivya Güney Afrika ve yeryüzünün başka bölgelerinden benzer olaylar, kapitalist sistemin önce
kirletip tükettiği, sonra da pazarlanabilir bir metaya dönüştürmeye çabaladığı, “yaşam kaynağı” suyun, nasıl bir
toplumsal çatışma kaynağı hâline gelmekte olduğunu gösteriyor bizlere.
Oysa, bir sorunun nedenlerini bırakıp sonuçlarıyla uğraşan kısır mantığın tersine, su (ve kapitalizm
koşullarında büyük bir hızla “ekolojik kıyamete” doğru sürüklenen tüm doğal kaynaklar[8]) doğanın, bios’un
sürdürümü ile (şirketlerin çıkarları değil) halkın ihtiyaçları arasındaki dengeyi gözeten küresel ölçekli kamusal
siyasalar üzerinde kafa yormak gerek.
***
Ama bu ülkede bunu yapmak riskli… Kafka’ya parmak ısırtacak işler açılabilir başınıza. Örnek mi?
İşte Dikili Belediye Başkanı Osman Özgüven’in başına gelenler… Belediye sınırları içerisinde ayda 10 m³’ün
altında su tüketen hanelerden su parası almadığı, yani “suyu halka bedava dağıttığı” için “kamuyu zarara
sokmak”tan yargılanan, Türkiye’nin ilk ve tek belediye başkanı!
Mesele neymiş, derseniz, Türkiye’nin en gözükara özelleştirmeci hükümetinin çıkardığı, “4736 sayılı
Kamu Kurum ve Kuruluşlarının Ürettikleri Mal ve Hizmet Tarifeleri ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması
Hakkında Kanun”un (2002) 1. maddesi, belediyelerin üretilen mal ve hizmet bedellerinde işletmecilik
gereği yapılması gereken ticari indirimler hariç herhangi bir kişi veya kuruma ücretsiz veya indirimli tarife
uygulayamayacağını öngörmekte. Yani yaşam kaynağı suyu ücretsizi bırakın, indirimli tarifeyle vermek bile
suç sayılıyor. Özgüven ve arkadaşları, 10 m³’e kadar suyu herkese bedava verdikleri için kamuyu zarara
uğratıyorlarmış. 2560 Sayılı İSKİ Genel Müdürlüğü Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun’un “Tarife
Tespit Esasları” başlıklı 23. maddesi ise su tarifelerinin belirlenmesinde “yönetim ve işletme giderleri ile,
amortismanları doğrudan gider yazılan (aktifleştirilmeyen) yenileme, ıslah ve tevsi masrafları ve yüzde 10’dan
aşağı olmayacak nispetinde bir kâr oranı esas alınmasını” öngörmekte. Yani belediye su hizmetlerinden en az
yüzde 10 kâr elde etmezse suç işlemiş oluyor. Geçenden beş akça, geçmeyenden döve döve on akça misali,
yasa yerel yönetimleri soygunculuğa zorluyor…
Konuya aşina değilseniz, diyeceksiniz ki, “ama sonunda hak yerini buldu, başkan beraat etti”…
Acaba?
“Pusudakiler”in intikamı acı olacaktı. Dikili Belediye Başkanı, bildiğiniz gibi iki “ihaleye fesat
karıştırma” davasından sekiz yıl dört ay hapse mahkûm oldu; cezası kesinleşince de belediye başkanlığı
düşürüldü… Bir başka deyişle hem suyu halka bedava dağıtarak su kullanımında büyük bir tasarruf sağlayan
başkan, hem de suyu bedava kullanan Dikili halkı cezalandırılmış, “Su temel bir insan hakkıdır” filan diyen
bozgunculara da iyi bir gözdağı verilmiş oldu böylece…
Başkana beraat kararı veren mahkeme heyetinin başına gelenler ise… bilinmiyor.
Evet, “suyun Deli Dumrul’ları” Türkiye’de de iş başında. Önce suyu, arkasından olanak buldukları an
soluduğumuz havayı… önce zehirleyip sonra bize satan “fırsat insanları”…
Onları yola getirecek ise belli: Phiri halkının, o yetmediğinde de, El Alto’luların, Cochabamba’lıların
mücadelesi…
9 Mart 2013 17:38:13, Ankara.
NOTLAR
[*] Su Hayattır Satılamaz, Derleyen: Yenikapı Tiyatrosu, Ceylan Yay., 2013… içinde…
[1] Karl Marx.
[2] “Sağlık Bakanlığı, Türkiye çapında dağıtım yapan 254 su firmasından 114’ünün ürünlerinde uygunsuzluk tespit etti.
Bakanlık, 15 markanın damacana dolum tesisinin sağlık şartlarını ise uygun bulmadı.” (“Hepimize Kirli Su İçirmişler”, Cumhuriyet, 4
Ağustos 2012, s.3.) Ancak Bakanlık, bir hafta geçmeden, teşhir ettiği 20 damacana su firmasının 15’ine yeniden üretim izni verecekti.
(Erkan Çelebi, “4 Milyarlık ‘Su’ Bulandı”, Hürriyet, 21 Ağustos 2012, s.9.)
[3] Siyanürle altın çıkarma tekniklerinin çevredeki su kaynakları üzerindeki zararını ve Kazdağı’nda altın arama
faaliyetlerinin civardaki 23 köyün içme suyunu kirlettiğine ilişkin tartışmaları hatırlamak yeter. Ama daha yakın (ve daha tehditkâr)
bir örnek: Türkiye’de de zengin rezervleri bulunduğu açıklanan ve doğalgaz içeren şist gazının yeraltından çıkartılması işlemi,
kimyasal katılmış binlerce ton suyun tazyikle yeraltına basılmasını gerektiriyor. Diyarbakır, Erzurum, Karadeniz, Niğde çevresi ve
Trakya’da 20 trilyon m³ doğalgaz bulunduğu ve bu yolla çıkartılabileceği bildiriliyor. Shell şirketi Diyarbakır çevresinde sondaj
çalışmalarına başlamıoş bile. MÜSİAD maden sektör Başkanı’nın “Yer altı zenginliklerini değerlendiremeyen hiçbir devletin
kalkınması mümkün değildir,” “fetva”sıyla selamladığı bu gelişme, şimdiye dek olan kayıplar bir yana, yüzbinlerce tonluk ek su
yitimine yol açacağa benziyor. (Yusuf Gürsucu, “Amerika’da su kavgası!”, Evrensel, 18 Eylül 2012, s.9)
[4] İşte, giderek “kıtlaşan” bir yaşam kaynağı olarak, suyun yeryüzündeki fiziksel/coğrafi dağılımı: i) Tuzlu su yüzde 97,
tatlı su yüzde 3… ii) Tatlı su kaynakları: yüzde 79 kutuplardaki buz dağları, yüzde 20 derin yeraltı suları, yüzde 1 erişilebilir su… iii)
Bütün yaşanabilir bölgeleri sulayan ve insanları ferahlatan su, toplam doğal su döngüsünün yüzde 3’ünün yüzde 1. Onun dağılımı:
Göller yüzde 52, toprak nemi yüzde 38, atmosferdeki su buharı yüzde 8, nehir ve dereler yüzde 1, organik yüzde 1… iv) Nehir ve
derelerin küredeki toplam suya oranı sadece yüzde 0.0003, (Buna karşın, içme suyumuzun yüzde 80’lik bir bölümü de buralardan,
gerisi yeraltından sağlanmaktadır.)… v) Yeryüzündeki toplam su miktarı, yaklaşık 1.350 milyar kilometreküp (=km 3). (Yağışların
sadece 1/3’ü kullanılabilir. Geri kalanı atmosfere dönmekte ya da bitkiler tarafından kullanılmaktadır.)… vi) Yeryüzünde insan
kullanımına uygun suyun yıllık kullanım dağılımına göre; tarımsal sulama 2680, ev 300, sanayi 1000, toplam 3980 km 3, yani yaklaşık
4 trilyon m3. [1 km3=1 milyar m.3] Evlerde kullanılan birimle ifadesi, 4 trilyon litre, diğer bir deyişle 1 trilyon galondur. (Jean Robert,
Suyun Ekonomi Politiği, çev: Metin Duran-Mustafa. E. Sakınç, Ütopya Yay., 2003, s.22-25.)
[5] L’Humanite, 16 Mart 2006.
[6] Çin’in Songhua ırmağında inceleme yapan Rus bilim adamları, ırmakta kabul edilebilir düzeyin 50 katı kimyasal
olduğunu açıkladılar! Sibirya’nın Habarovsk bölgesi Doğal Kaynakları Koruma Bakanlığı Çevre Koruma Bölümü Başkanı Viktor
Bardyuk, 2006’nın şubat ve mart aylarında alınan su örneklerinde selüloz ve kâğıt fabrikalarının atığı olan klorfenol birikiminin,
kabul edilebilir düzeyden 50 kat fazla olduğunu söyledi. (“Irmak Değil Zehir Akıyor”, Cumhuriyet, 4 Nisan 2006, s.20.)
[7] Martine Bulard, Le Monde Diplomatique, Ocak 2005.
[8] Bkz. S.Özbudun, T. Demirer, Kıyamete Çeyrek Kala! Ekoloji Yazıları, Ütopya Yayınları, Ankara 2006; Jean Robert,
Suyun Ekonomi Politiği, Ütopya Yayınları, Ankara, 2003; G. N. Demirer, T. Demirer vd., “YDD” Kıskacında Çevre ve Kent, Ütopya
Yayınları, Ankara, 1999, G. N. Demirer, T. Demirer vd., Ve Kirlendi Dünya… Öteki Yayınları, Özgür Üniversite Kitaplığı, Ankara,
1997.
.JPG)
Yorum Ekle